دو هفته نامه گویا ( شماره ۹۱ ): سد عظیم خداآفرین 15 آذرماه سال جاری و در جریان سفر دوم هیأت دولت به آذربایجان شرقی رسماً آبگیری شد و کاوش های باستان شناسی که روزی به گفته ی مسئولان قرار بود قبل از آبگیری به اتمام برسد، هنوز ادامه دارد و در جریان کاوش، آثار باستانی مهمی با قدمت بیش از 5 هزار سال قبل از میلاد به دست آمده است.در جریان کاوش ها و کشفیات حساسیت های محلی نیز بروز کرده و اخبار و تصاویری مبنی بر کشف جسد مومیایی نیز دست به دست شد که البته از سوی رئیس سازمان میراث فرهنگی استان تکذیب شد. سه رویداد همزمان در خداآفرین ـ آبگیری سد عظیم خداآفرین ، تصویب توسعه ی محدوده ی منطقه آزاد ارس از جلفا تا خداآفرین و کاوش های باستان شناسی در آن منطقه ـ منطقه ی تاریخی و زرخیز خداآفرین را در کانون توجه قرار داده است. این منطقه اینک محوطه ی باستانی منحصر به فردی است که نشانه ها و آثار ارزشمندی از تمدن « کورا ـ ارس »  که قدمت شهرنشيني در آن به بیش از 5 هزار سال قبل از ميلاد مي‌رسد. به گفته رئیس پژوهشکده باستان شناسی ایران، جوامع تمدن«كرا ـ ارس» به عنوان نخستين جوامع خانسالار،اقتدار سياسي و اقتصادي داشته‌اند.در پی توجهات و حساسیت های محلی سرانجام رئیس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان از ایجاد موزه آثار كاوش‌هاي باستان‌شناختي منطقه «خداآفرين» در یکی از شهرهای جانانلو، خمارلو و کلیبر خبر داد.

اگرچه مطالعات احداث سدخداآفرین به پیش از انقلاب بر می گردد، اما عملیات اجرایی ساخت آن از سال 1379 آغاز شد و متأسفانه دغدغه های میراث فرهنگی و ضرورت کاوش های باستان شناسی محوطه ی پیش از تاریخ در محدوده ی سد خیلی دیر جان گرفت.در جریان حفاری سازمان آب منطقه ای در احداث این سد، سفال هایی بیرون آمدند و توجه مسئولان امر را برانگیختند و آن ها گمانه های سطحی خود را بدین طریق به دست آوردند. ضمن این حفاری تپه ی پیش از تاریخ در پشت سد کشف شد و پس از آن بود که سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی خواستار تأمین اعتبار کاوش این تپه از سوی سازمان آب منطقه ای استان شد. 26 بهمن سال 1384 باستان شناس سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی با اشاره به این که تدوین طرح بررسی و کاوش در محوطه باستانی خداآفرین مراحل پایانی خود را طی می کند، به خبرگزاری میراث فرهنگی گفت « به محض تأمین اعتبار از سوی مسئولان آب منطقه ای آذربایجان شرقی حفاری های اضطراری را در ابتدای سال 1385 شروع می کنیم و تلاش خواهیم کرد با یک برنامه ریزی فشرده و چند فصل کاوش پی در پی، پیش از شروع آبگیری سد مطالعات خود را به پایان برسانیم و نتایج آن را اعلام کنیم.» در بررسی های اولیه اعلام شد که این تپه ی پیش از تاریخ 6 متر ارتفاع و 150 متر طول دارد. اما شروع ماجرا کمی پیش تر است. عیسی عیسی زاده 23 آبان همان سال از کشف این تپه ی پیش از تاریخ خبر داده و کاوش های باستان شناسی در آن را ضروری عنوان کرده بود. این باستان شناس سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی با اشاره به تماس های گرفته شده با مسئولان سد گفته بود « تا کنون چندین نامه برای مسئولان سد ارسال شده است تا اعتبار کاوش های باستان شناسی در این محوطه باستانی را در اختیار باستان شناسان قرار دهند، اما به دلیل مراحل اداری همچنان در انتظار پاسخ مسئولان سد و سازمان آب منطقه ای استان هستیم.» وی با اشاره به این که سدخداآفرین در سال 86 آبگیری خواهد شد، گفت « این محوطه نیاز به پژوهش های باستانی شناسی دارد و ما امیدواریم بتوانیم هرچه سریع تر کاوش در این منطقه را آغاز کنیم.»

در ادامه ی این روند و در سال گذشته شش کورگان از گورستان لاريجان کشف شد. به گزارش میراث آریا علي‌رضا نوبري سرپرست هيأت کاوش نجات بخشي در گورستان لاريجان و تپه شتربان واقع در منطقه سد خداآفرين گفت« در سال گذشته بالغ بر يک صد قطعه سفال سالم، مقدار زيادي اشياي مفرغي، مهره‌هاي خمير شيشه، عقيق، استخوان و اسکلت‌هاي سالم بدست آمد که همه ی اشياي بدست آمده به موزه تبريز منتقل شد.»   

موج خبری دوم و خبر فصل دوم کاوش در سدخداآفرین و محوطه های تاریخی پیرامون آن به تابستان 87 بر می گردد.23 مرداد 87، رئیس پژوهشکده باستان شناسی از به تعویق افتادن کاوش های نجات بخشی سد خداآفرین به دلیل تأخیر وزارت نیرو در اختصاص اعتبار لازم خبر داد و علت عدم اعزام باستان شناسان به خداآفرین را تعلل وزارت نیرو در تأمین اعتبار 300 میلیون تومانی اعلام کرد. حسن فاضلی نشلی با اشاره به این که 5 تیم باستان شناسی از یک ماه آینده کار کاوش در سد خداآفرین را شروع خواهند کرد،به خبرگزاری« CHN» گفت « با توجه به کشف آثار و محوطه های تاریخی در فصل نخست، می توان احتمال داد که همچنان آثار بسیاری در این سد و محوطه های اطراف آن وجود دارد که با انجام فصل دوم کاوش ها این احتمال به یقین می رسد.» در حالی خبر از کاوش به میان می آمد که مسئولان استان های آذربایجان شرقی و اردبیل به طور مرتب از آبگیری سد خداآفرین تا پایان سال 87 خبر می دادند. رئیس سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی نیز در 7 مرداد 87 با اشاره به این که « به دلیل آبگیری سد خداآفرین انجام کاوش های نجات بخشی در اطراف این سد ضروری است.»، شروع فصل دوم کاوش های باستان شناسی را « طی یک ماه آینده » اعلام کرد.

و بار دیگرحضور باستان شناساسان در منطقه ی خداآفرین در آذرماه امسال تحقق یافت و کاوش در دو گورکان دیگر از گورستان باستانی لاریجان و تپه شتربان خداآفرین آغاز شد. در فصل نخست، کاوش در دو گورکان که متعلق به اواخر عصر مفرغ و اوایل عصر‌آهن است، انجام شده بود.

12 آذر رئیس پژوهشکده باستان شناسی کشور از آغاز دومین فصل کاوش های باستان شناسی سدخداآفرین با حضور همزمان 5 هیأت باستان شناسی  خبر داد. حسن فاضلی گفت: «دکتر نوبري، زرلقي، بهرام آجرلو، محمد فيض خواه و بايرام آقالري، 5 سرپرست اين هيأت ها هستند و کاوش ها تا زماني که امکان کاوش وجود داشته باشد ادامه خواهد داشت.»

فاضلي درباره محوطه هاي در حال کاوش گفت: «گورکان ها يکي از محوطه هاي در حال کاوش است که فرهنگ آن ها به دوره هزاره دوم قبل از ميلاد و مفرغ متأخر باز مي گردد. اين فرهنگ تا اروپا گسترش داشته و به همين دليل شناخت کاملي از آن براي ما الزامي است.» فاضلي در ادامه گفت: «در حال حاضر تعداد زيادي اشيای سالم به دست آمده است. بر اين اساس در صورتي که مسئولان سد تمايل داشته باشند که سايت موزه اي در کنار سد ايجاد کرده و دستاوردهای اين کاوش ها را به نمايش بگذارند، سازمان ميراث فرهنگي مي تواند در اين امر ياري برساند.» وی تصریح کرد «تمامي اين محوطه ها پس از آبگيري سد غرق مي شوند. اين سد سال قبل ساخته شده بود و قصد آبگيري داشت. ما پس از آنکه جلوي آبگيري را گرفتيم، با تأمين اعتبار از طرف مسئولان سد، فعاليت هاي باستان شناسي را آغاز کرديم. براي ساخت اين سد 150 ميليارد تومان هزينه شده و براي جلوگيري از ساخت آن کمي دير شده است. اين سد بايد در مرحله مطالعه جلوي آن گرفته مي شد.»

17 آذر با باز شدن 9 گور ديگر از قبور کورگان‌ها در پشت سد خداآفرين، قبر يک جنگجو به همراه يک گاو نر و تعداد زيادي ظروف و ابزار رزم و هداياي بي شمار کشف شد. به گزارش « CHN»  رئيس پژوهشكده باستان شناسي گفت: «تا کنون نزديک به 20 گور از اقوام کورگان ها در پشت سد خداآفرين باز شده است که 9 گور آن مربوط به امسال مي‌شود. در ميان گورهاي باز شده، کشف يک جنگجو که همراه گاو نري تدفين شده، بسيار چشمگير است.» به گفته ی حسن فاضلي نشلي اين گاو نر به عنوان هديه به جنگجو داده شده است که نشان از اهميت جايگاه اجتماعي آن در زمان حيات دارد. وی همچنين گفت: « همراه گاو نر تعداد زيادي ظروف خاکستري داغ دار نيز به اين جنگجو هديه داده شده است. همچنين همراه تدفين آن ابزار رزم از قبيل خنجر، شمشير و سرنيزه نيز کشف شده است.»ابعاد اين گور حدود 6 متر در يک و نيم متر است و به گفته نوبري در فصل گذشته نيز اسکلت ديگري با اين مشخصات کشف شده بود. با اين تفاوت که در آن تدفين به جاي گاو نر از اسب استفاده شده بود. رئيس پژوهشكده باستان شناسي همچنين درباره شکل قبور کورگان‌ها گفت: «در ساخت گورها از ملات سنگ و خاک استفاده شده است. سنگ هاي لايه هاي بالايي گورها کوچک است و سنگ هاي پاييني بزرگتر مي‌شوند.»وي درباره ظروف به دست آمده، گفت: «ظروف به رنگ خاکستري داغ دار هستند و روي آن ها از نقوش هندسي با رنگ هاي مختلف استفاده شده است. اين نقوش عبارت از خطوط زيگ زاگ، دايره، خطوط شطرنجي، و مواج هستند.»در اکثر گورهاي باز شده تدفين ها به همراه حيوانات بوده است. تا کنون حيواناتي از قبيل اسب، گاو، گوسفند در قبور ديده شده اند. هيأت کاوش قصد دارد تا با دعوت از يک انسان شناس، اسکلت هاي بدست آمده را مورد مطالعه قرار دهد. 

 25 آذر سرپرست هيأت کاوش نجات بخشي در گورستان لاريجان و تپه شتربان از کشف ده تدفین جنینی در این محوطه ها خبر داد. به گزارش میراث  آریا، علی رضا نوبری ضمن بیان این که « اين محوطه با استناد به سفال‌هاي سطحي به دوره کالکوليتيک (دوره مس سنگي ) چهار هزار سال قبل از ميلاد باز مي‌گردد.»، گفت « ‌لايه‌هاي فوقاني مربوط به اواخر دوره مفرغ و اوايل عصر آهن يک حتي يک دوره گذر از دوره مفرغ به آهن است.» وي با اشاره به اين که در سال گذشته هنگام حفاري در منطقه ياد شده کورگان‌هاي زيادي به دست آمد، خاطرنشان کرد: کورگان‌ها گودال‌هاي تپه مانندي هستند که از لايه‌هاي سنگ همراه با خاک تشکيل شده اند. اين دکتراي باستان شناسي با بيان اين که اصولاً در اين قسمت دو عنصر مشاهده مي‌شود تصريح کرد: عنصر نخست از سنگ و خاک تشکيل شده به طوري که سنگ‌هاي بالاتر ريزتر و تعداد و ابعاد سنگ‌هاي لايه‌هاي پايين‌تر بزرگتر است. وي عنصر دوم را چاله تدفين اعلام کرد و گفت: در اين تدفين، مقدار بسياري از اشياي فلزي، مفرغي و سفال‌هاي بسيار بي‌نظير متعلق به اواخر دوره مفرغ اوايل آهن مشاهده شد.وي اضافه کرد: نوع اين تدفين به صورت جنيني است. همچنين به همراه متوفي قرباني حيواناتي مانند اسب، گاو، گوسفند، بز و ساير حيوانات خانگي گذاشته شده است. نوبري ادامه داد: در ساير مناطق يک قطعه گوشت يا غذاهاي آماده در ظروفي گذاشته مي‌شد. به عبارتي در داخل گورها آثار غذاهاي گوشتي و استخوان‌هاي مختلف داخل ظروف ديده مي‌شود.وي با بيان اين که تدفين چمباتمه‌اي در عصر آهن و مفرغ بنا بر باورهاي مذهبي انسان‌ها انجام مي‌شده بيان داشت:‌ به عبارتي مردگان در راستاي شرق به غرب و به سمت طلوع يا غروب آفتاب خوابانده مي‌شدند. بنابراين، فردي که در روز مرده باشد، به سمت طلوع آفتاب و در بعداز ظهر نيز به سمت غروب آفتاب به خاک سپرده مي‌شده است.اين پژوهشگر باستان شناس تأکيد کرد:‌ اعتقاد به زندگي پس از مرگ نيز از جمله باورهاي مردمان آن دوره بوده، به اين دليل مردگان به صورت جنيني گذاشته شده و تمامي احتياجات يک انسان مانند اشيا و خوراکي در اطراف آنها گذاشته مي‌شده است. وي از کشف حدود شش کورگان از گورستان لاريجان در سال گذشته خبرداد و گفت: امسال نيز در لاريجان 10 کورگان باز کرديم که بيشتر آنها به جز چند مورد انفرادي بودند.

و ناگهان در هشتم دی ماه امسال رئیس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی گفت: « هیچ جسد مومیایی شده ای از منطقه خدا آفرین کشف نشده است.» این خبرِ تکذیبی پس از آن اعلام شد که ظاهراً تصویری از یک جسد مومیایی منتسب به منطقه ی خداآفرین منتشر شده بود. و تراب محمدی در واکنش به این مسئله اعلام کرد « کشف جسد مومیایی شده در کاوش های منطقه خدا آفرین شایعه است و حقیقت ندارد.»به گزارش روابط عمومی این سازمان وی تصریح کرد: « صحبتی که در مورد کشف مومیایی از این منطقه مطرح شده، واقعیت ندارد و فقط شایعه است و اصلاً در این منطقه ما تدفین به شکل مومیایی نداریم.» وی در پایان از مردم منطقه خواست« با تیم های باستان شناسی و کاوشگران حاضر در این محوطه تاریخی همکاری نمایند، تا سایر اقدامات لازم جهت احداث سد که نهایتاً موجب پیشرفت و رفع مشکلات منطقه است، انجام پذیرد.» محمدی سه روز پس از آن، دوباره در پی پخش تصاویر مربوط به مومیایی کشف شده در خداآفرین،گفت:« تصاویر منتشر شده در تلفن های همراه مربوط به یک مومیایی جعلی است.» به گزارش ایسنا، وی افزود: « این تصاویر به یک مومیایی جعلی متعلق است که چند سال قبل از یک قاچاقچی آثار باستانی کشف شده است و هم اکنون در مراغه نگهداری می شود.» محمدی همچنین گفت: « منطقه خداآفرین یکی از مناطق مهم باستانی در استان به حساب می رود و اخیراً نیز یک هیأت کارشناسی برای مطالعات میدانی به خاطر احداث سد منحرف کننده جریان آب ایجاد شده از سد بزرگ خداآفرین کاوش هایی را انجام می دادند ولی تا به حال هیچگونه گزارشی مبنی بر یافت جسد مومیایی دریافت نشده است.» رئیس سازمان میراث فرهنگی افزود: « در کاوش های این گروه ده تدفین به شکل جنینی مربوط به دوره پارت ، به همراه آثار فلزی، مفرغی و سفالی مربوط به اواخر دوره مفرغ و اوایل عصر آهن کشف گردیده است.»

16 دی، اما رئیس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خبر خوش تری داشت. تراب محمدی از ایجاد موزه آثار كاوش‌هاي باستان‌شناختي منطقه «خداآفرين» خبر داد. تراب محمدی که در محوطه ی تاریخی خداآفرین حضور یافته بود، ضمن اعلام این خبر گفت: اين موزه در آينده نزديك و با توجه به ميزان همكاري مسئولان محلي در يكي از سه شهر خداآفرين، جانانلو و يا كليبر داير خواهد شد. وي تصريح كرد: علاوه بر ايجاد يك موزه تخصصي، آثار به دست آمده از فصل‌هاي مختلف كاوش منطقه خداآفرين در ديگر موزه‌هاي آذربايجان شرقي و كشور به نمايش در خواهد آمد. تراب محمدی ايجاد موزه تخصصي آثار باستاني در كنار احداث يك سد عظيم و نيز گسترش منطقه آزاد تجاري صنعتي ارس تا خداآفرين را نويد بخش جهش فرهنگي و اقتصادي منطقه دانست. محمدي با اشاره به قدمت 6 هزار ساله منطقه خداآفرين، آن را از لحاظ سياسي و فرهنگي خوشحال كننده ارزيابي و تأكيد كرد: بايد از گذشته درخشان خود صيانت كنيم كه در غير اين صورت ديگران از هويت ما براي خود تاريخ خواهند ساخت.

18 دی ماه خبر بزرگی از جمع بندی نتایج کاوش ها و کشفیات به دست آمد. رئيس پژوهشكده باستان‌شناسي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري گفت:« آثار به دست آمده از كاوش‌هاي پروژه خداآفرين متعلق به هزاره پنجم قبل از ميلاد است.» محمد فاضلي در جريان بازديد از محوطه‌هاي پروژه باستان‌شناسي خداآفرين با بيان اينكه كاوش‌هاي پروژه خداآفرين، دستاوردهاي مهمي ازآثار متعلق به هزاره پنجم قبل از ميلاد تا دوران پارت و اسلام را داشته است، افزود: اين آثار حاكي از وجود شهرنشيني مربوط به تمدن «كرا ـ ارس» و يا «ماوراي قفقاز» در اين منطقه است. به گزارش فارس، وي اضافه كرد: مطالعه ی آثار به دست آمده از اين پروژه نشان مي‌دهد كه نوع شهرنشيني جوامع تمدن «كرا ـ ارس» جدا از نوع شهرنشيني تمدن «بين‌النهرين» با خصلت‌هاي ايراني بوده و همين موضوع چشم‌انداز نويني از علم باستان شناسي براي كشور محسوب مي‌شود.

رئيس پژوهشكده باستان شناسي خاطرنشان كرد: قدمت شهرنشيني در تمدن «كرا ـ ارس»به 5 هزار و 300 تا 5 هزار و 400 سال قبل از ميلاد مي‌رسد. به گفته فاضلي، جوامع تمدن«كرا ـ ارس» نخستين جوامع خانسالار كه اقتدار سياسي و اقتصادي داشته‌اند، به شمار مي‌رود. وي همچنين با بيان اينكه بررسي‌هاي مربوط به دوران پارت، تحت تأثير مطالعات دوره ساساني قرار گرفته بود، اظهار داشت: آثار به دست آمده از پروژه باستان‌شناسي «خداآفرين» از جمله دژها، قلعه‌ها و قبور پادشاهان درك نويني از دوران پارت را ارائه خواهد كرد. فاضلي با اشاره به دستمايه قرار گرفتن بررسي‌هاي باستان شناختي منطقه «خداآفرين» به عنوان موضوع پايان نامه‌هاي كارشناسي ارشد و دكترا افزود: تدوين چند رساله تحصيلات تكميلي دانشجويان دانشگاه‌هاي ايران و ساير كشورها، مؤيد جايگاه علمي مطالعات باستان شناختي صورت گرفته در اين پروژه است.

برگرفته از وبلاگ یوخا